این مقاله در مورد مهندسی پل بوده و به بررسی تاریخچه، انواع و فناوری های ساخت پل ها از دوران باستان تا مهندسی مدرن می پردازد.
بشر همواره دنبال راهی برای حمل و نقل کالا از محلی به محل دیگر بوده است . حمل و نقل از طریق رودخانه توسط قایق های اولیه اولین روشی بود که بشر بدان دست یافت .هر چند که امروزه نیز حمل و نقل رودخانه ای یا دریایی ارزانترین نوع حمل و مقل می باشد لیکن باید به این نکته توجه داشت که رودخانه یا دریا در امتداد و مسیر دلخواه وجود نداشته و بشر ناگریز به استفاده از راه های زمینی بوده است اولین راه های زمینی ساخته شده شاید راه های ارتباطی بین چند روستا باشد . گسترش شهر نشینی و به وجود آمدن حکومت های مرکزی از نقطه نظر های اجتماعی ، سیاسی ، نظامی و اقتصادی بشر را ناگریز به ایجاد راههای مینی طولانی نموده است .
وجود دو راه ارتباطی شاهی از شهر سارد در کنار دریای اژه به شوشو پایتخت هخامنشی به طول تقریبی 2700 کیلومتر با کاربرد سیاسی –نظامی و جاده ابریشم از مرز چین تا بندر انطاکیه در کنار دریای مدیترانه با کاربرد اقتصادی از مثال های بارز این ادعا می باشند .
هر چند که در حمل و نقل های اولیه با استفاده از اسب و قاطر و شتر برای عبور از دره ها و رودخانه ها احتیاج به تعهیدات خاصی نبود و عبور از این موانع هر چند که به دشواری ولی به هر طریق صورت می گرفت ، لیکن لازم سرعت بیشتر در ارتباطات و همچنین سنگین تر شدن محمولات و استفاده از وسایل حمل و نقل پیشرفته تز نظیر گاری ،معبری ایجاد می نماید که امروز به آن پل می گوییم . امروزه نقش راه های شوسه و آهن در ساختار اجتماعی و سیاسی یک کشور بر هیج کس پوشیده نیست . برای حمل کالا از نقاط تولید به مصرف از بنادر به مراکز توزیع از مزارع به کارخانه ها و شهر ها ارتباط روستا به روستا ، روستا به شهر ، شهر به شهر و غیره. بشر احتیاج به راه های دسترسی سریع و ایمن دارد .
لازمه هر راه سریع عبور آسان و مطمئن آن از عوارض طبیعی مقل رودخانه ها و دره ها می باشد که این کار توسط پل انجام می شود هر چه از سرمایه گذاری اولیه در ساخت پل بیشتر باشد هزینه های استهلاک وسایل نقلیه و زمان در آینده کمتر خواهد بود . به عنوان مثال اگر با سرمایه گذاری اولیه بیشتر و تکنیک بالاتر به عوض عبور دره از طریق یک راه طولانی و خطرناک پیچ در پیچ از بالا به پایین و ازپایین به بالای دره ، بتوان یک پل با دهانه ای به عرض دره ایجاد نمود که وسایل نقلیه به طور مستقیم از دره عبور نمایند ، ملاحظه می گردد که چه صرفه جویی هایی در آینده امکان پذیر خواهد بود .
علاوه بر مسائل اقتصادی –سیاسی – اجتماعی پل نقش استراتژیک و تعیین کننده در مسائل نظامی دارند. از این لحاظ است که در تاریخ جنگ ها یکی از اهداف مهم بمباران های هوایی و عملیات تاخیری پل های اتراتژیک می باشد .
از لحاظ تاریخی اولین پل ها تیر های ساده از سنگ یا چوب بودند که بر روی پایه های سنگی در روی رودخانه انداخته می شدند . دهانه های بزرگ این تیرها توسط الیاف به صورت معلق در می آمدند . اما به عنوان ردپای واقعی تاریخی باید به دنبال پل های طاقی بود . تحقیقات باستان شناسی استفاده از طاق به عنوان یک سازه به 4000 سال قبل از میلاد مسیحی در خاور میانه نسبت می دهد .
لیکن اولین استفاده از طاق به عنوان پل در اسمیرنای ترکیه به تاریخ 900 سال قبل از میلاد مسیح نسبت داده می شود . در میان اقوام اروپایی رومیان پیشتاز استفاده از طاق های سنگی یه عنوان سازه باربر در ساختمان ها و پل می باشند . اولین پل طاقی (قوسی)سنگی شناخته شده رومی پل سولارس بر روی رودخانه تورون با قدمت 700 سال قبل از میلاد مسیح می باشد . در کار های رومی بین سالهای 400تا800 بعد از میلاد یک دوران فترت دیده می شود .
درمیان اقوام شرقی ، ایرانیان، هندیان و چینیان پیشتازان و صاحبان فن و هنر معماری می باشند . در سفر نامه مارکوپولو، از پل های بسیار برجسته و عالی که به تعداد زیاد در چین وجود داشته ، توصیف شده است . مدارک مکتوب، دلالت بر وجود یک پل معلق با زنجیرهای چدنی در قرن هفتم بعد از میلاد در هندوستان دارند.
هنر طاق زنی از هنرهای برجسته ایرانیان چه قبل و چه بعد از میلاد مسیح می باشد . ایران به طور کلی یک سرزمین کویری و یا جلگه ای آب گرم محسوب می شود. اما در دامنه رشته جبال زاگرس و رشته جبال البرز، نزول باران وبرف سبب تشکیل رودهای پرآب می گردد که به خلیج فارس و دریای عمان و بحر خزر می ریزند.در فصل بهار ، آب این رودخانه بالا می آید و طغیان می کند و اطراف خود را می گیرد. اگر روی آن ها پل احداث نشده باشد راه های قدیمی کاروانرو غیر قابل عبور می شدند.
در تاریخ معماری ایران، احداث پل های قابل توجهی ثبت شده است ، لیکن در شرایط حاضر همه آن ها پابرجا نیست . این مسئله را باید بیشتر از آنجا ناشی دانست که پل ها در معرض خطر شدید ترین فرسایش ها و تخریب های ناشی از جریان های طغیانی هستند . با این همه ، در ایران آثار تقریباً کافی برای بررسی هنر پل سازی کشور از دوران کهن باقی مانده است .
از دوران هخامنشی دو بنا از قدیمی ترین ترکیب پل و سد در حدود شمال غربی تخت جمشید باقی مانده که اولی از سنگ و خاک ساخته شده و دیگری بند دختر است که دارای دو طاق جناغی می باشد و قسمتی از آن در صخره و بقیه از سنگ های بزرگ ساخته شده است .
ساخت بناهای ترکیبی پل و سد در دوره ساسانی ( قرن سوم تا هفتم بعد از میلاد) به ویژه در مناطق باتلاقی و سیلابی ادامه مییابد و برای حفاظت بیشتر پل پایه ها ، ایجاد شالوده های پهن در زیر آن ها متداول می شود .
یک مثال بارز از پل سازی دوره ساسانی پل والرین ( بند قیصر) در شوشتر از شهرهای خوزستان است . این پل که ترکیبی از یک سد و یک پل به ارتفاع 2متر می باشد ، نام خود را از والرین امپراطور رم که در سال 260 بعد از میلاد، با تمام سپاهیان به اسارت شاپور اول ، پادشاه ساسانی در آمد، گرفته است در میان اسرا گروهی از مهندسان نیز بودند که بعید نیست این پل را در شوشتر بنا کرده باشند . طاق های نیم دایره آجری می تواند موید این نظریه باشد به طور کلی استفاده از طاق های به سبک رومی ، در اکثر بناهای بجامانده از دوره ساسانی مشاهده می شود .
باید یاد آور شد که تاثیر سبک رومی در پل سازی ساسانی هرگز به صورت شبیه سازی نبوده بلکه پیوندی به سبک های موجود ایرانی و روش های معمولی آن زمان در ایران به شمار می رفته است. در پل های ساسانی معمولا تعدادی از قطعات سنگی با بست های آهنی و سربی به یکدیگر پیوند می یافتند . بخش های بالایی بسیاری از پل های ساسانی به تدریج پس از دوره ساسانیان ویران شد ، ولی در دوره های اسلامی برخی از این پل ها تعمیر گشت، بسیاری از آثاری که اکنون در این رشته ساختمان سازی به جای مانده به صورت پل هایی است که پایه های آن مربوط به دوره ساسانیان می باشد . و بخش های بالای آن دوره حکومت های اسلامی تعمیر شده است .
در پل دختر که در شمال غربی اندیمشک قرار دارد می گویند در زمان شاپور اول پادشاه ساسانی ساخته شده ، این تفاوت ها بسیار واضح دیده می شود . یعنی سطوح فوقانی پایه ها در یک خط همسطح افقی قرار دارد که برای گذاشتن چوب مناسب می باشد . ولی بعداً در اوایل دوره اسلامی از سنگ های بی شکل و نامنظم روی پایه ها ساخته شده که هنوز هم قسمتی از آن ها طاق ها باقی است .
در ادوار اسلامی بسیاری از پل ها دوره های ساسانی و دیگر دوران های گذشته تعمیر گشت و افزون بر آن پل های دیگری نیز در نقاط مختلف ایران ساخته شد . بسیاری از آثار گذشتگان که اینک به جای مانده است ، دارای پایه های ساسانی است که بعد ها در دوره اسلامی قسمت های بالای آن ها تعمیر شده و به سبک اسلامی و با مصالح آجری دوباره بازسازی شده است .
پل های عمده دوران اسلامی عبارت اند از:
پل خدا آفرین بر روی رودخانه ارس در شمال آذربایجان در محلی به نام زنگیان ساخته شده است . این پل نخستین پل بزرگ دوره اسلامی به شمار می رود که سال 638میلادی (17هجری)توسط بکر بن عبدالله یکی از پیروان پیغمبر اسلام ساخته شده است .
پل ضیاء الملک بر روی رودخانه ای در نزدیکی کرخه منسوب به قرن هشتم هجری.
پل واقع توس خراسان که ساختمان آن را به دختر فردوسی شاعر بزرگ ایرانی نسبت می هند.
پل روی رودخانه قزل اوزن در جنوب میانه که از نوع طاقی (قوسی)است . منسوب به اواخر قرن نهم هجری.